Wirus komputerowy – czym jest? Jakie są rodzaje wirusów?

Wirusy komputerowe stanowią jedno z najczęstszych zagrożeń, z którymi spotyka się każdy użytkownik sieci. Choć większość z nas słyszała o ich istnieniu, nasza wiedza często ogranicza się do podstawowych informacji. Współcześnie wyróżniamy wiele rodzajów złośliwego oprogramowania, które atakuje nasze urządzenia na różnorodne sposoby. W tym artykule wyjaśnimy czym jest wirus komputerowy, jak działa oraz jakie na jakie rodzaje wirusów możesz trafić podczas codziennego korzystania ze zdobyczy współczesnych technologii.

Co to jest wirus komputerowy?

Wirus komputerowy to złośliwe oprogramowanie, które infekuje system i dokonuje w nim niepożądanych zmian. Definicja wirusów komputerowych jest szeroka, ponieważ różnią się one zarówno sposobami działania, jak i celami. Nazwa wirus nawiązuje do biologicznych odpowiedników, gdyż podobnie jak one, wirusy komputerowe infekują „organizm” (komputer) oraz posiadają zdolność do samoreplikacji (powielania się).

Pod względem technicznym wirus komputerowy to fragment szkodliwego kodu. Po dostaniu się do komputera i uruchomieniu, wykonuje czynności zaprogramowane przez jego autora. Skutki działania wirusów mogą być różne – od irytujących komunikatów, przez poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa danych zgromadzonych na dysku, aż po całkowite unieruchomienie komputera. Co więcej, niektóre wirusy mogą stanowić zagrożenie nie tylko dla naszego urządzenia, ale również dla urządzeń naszych znajomych i rodziny, rozprzestrzeniając się automatycznie poprzez sieć.

Jak działają wirusy komputerowe?

Wirusy komputerowe działają w taki sposób, że wykonują określone, zaprogramowane w ich kodzie polecenia, nierzadko dokonując ingerencji w system operacyjny i pliki w przestrzeni dyskowej. Jednak każde złośliwe oprogramowanie jest inne, dlatego nie można jednoznacznie stwierdzić, jaki jest ogólny sposób działania. Warto za to wskazać na pewne cechy wspólne związanych z nim zagrożeń i sposobów działania.

Drogi infekcji

Zazwyczaj zarażenie komputera wirusem odbywa się w podobny sposób. Użytkownik pobiera nieświadomie szkodliwy plik na dysk i otwiera go. Albo klika odnośnik, który przekierowuje go do strony, z której ściąga zainfekowany plik. Pliki zawierające wirusa mogą wymagać manualnego uruchomienia lub mogą otwierać się automatycznie – od razu lub dopiero po kolejnym rozruchu komputera.

Często do zainfekowania sprzętu dochodzi poprzez otworzenie niebezpiecznego odnośnika przesłanego w wiadomościach e-mail (phishing). Z tego powodu wiele serwisów regularnie ostrzega przed takim niebezpieczeństwem i zaleca sprawdzanie linków przed kliknięciem, gdyż nie brakuje oszustów, którzy podszywają się np. pod oddział banku użytkownika lub serwisy społecznościowe. Wirusy mogą być także rozprzestrzeniane poprzez komunikatory internetowe i niektóre gry online.

Pomimo wysokiego poziomu zabezpieczeń, linie kodu szkodliwego oprogramowania regularnie znajdowane są nawet w aplikacjach mobilnych, np. w sklepie Google Play, choć Google systematycznie usuwa wykryte zagrożenia. Oczywiście wirus może też być dostarczony klasyczną metodą fizyczną – poprzez podłączenie do komputera zewnętrznego nośnika danych, np. pendrive’a przez port USB.

Podział wirusów według sposobu działania

Ze względu na ścieżkę i sposób infekcji szkodliwego oprogramowania wyróżniamy wirusy rezydentne i nierezydentne, choć we współczesnej klasyfikacji złośliwe oprogramowanie (malware) obejmuje znacznie szersze spektrum zagrożeń, gdzie wirusy stanowią tylko jeden z typów. Wirusy rezydentne instalowane są w pamięci operacyjnej komputera. Mogą przejmować kontrolę nad komunikacją wewnątrzsystemową i są bardzo trudne do wykrycia. Wirusy nierezydentne po uruchomieniu wyszukują i atakują pliki na urządzeniu, co często objawia się spowolnieniem działania systemu i odczuwalną aktywnością dysku.

Dokładny mechanizm działania wirusa komputerowego po jego aktywacji zależy od jego indywidualnych właściwości. Wirus może próbować wykraść dane osobiste i finansowe, powielać pliki, utrudniać korzystanie z komputera lub w skrajnych przypadkach nawet zakłócać działanie jego podzespołów. Współczesne systemy UEFI (następca BIOS) mają wprawdzie zabezpieczenia utrudniające bezpośrednie uszkodzenie sprzętu, ale złośliwe oprogramowanie nadal może prowadzić do całkowitej utraty kontroli nad laptopem lub komputerem, szyfrując zawartość dysku (ransomware).

Źródła infekcji

Wirusy tworzone są przez programistów – nie tylko hakerów, ale także osoby, które szukają nielegalnych możliwości personalizacji reklam czy wywierania nacisku na sprzedaż określonych produktów komputerowych (np. fałszywych antywirusów). Choć wirusy potrafią się samodzielnie replikować, infekując kolejne obszary systemu, zawsze pierwszy kod jest umyślnie napisany przez człowieka z konkretnym celem.

Z jakiego źródła można nabyć wirusa? Zainfekowany plik w załączniku mailowym lub odnośnik to wciąż najpopularniejsza metoda dystrybucji złośliwego oprogramowania. Oprócz tego wirusy mogą dostać się na komputer poprzez:

• fałszywe strony internetowe imitujące prawdziwe serwisy
• oprogramowanie freeware z ukrytym złośliwym kodem
• reklam internetowe prowadzące do zainfekowanych stron
• nieautoryzowane programy antywirusowe podszywające się pod oprogramowanie legalne
• nielegalne, pirackie oprogramowanie i gry
• portale społecznościowe (poprzez złośliwe linki i aplikacje)
• aplikacje webowe z lukami bezpieczeństwa
• urządzenia zewnętrzne (np. zainfekowane napędy USB, zewnętrzne dyski)

Główne rodzaje wirusów komputerowych

Wirusy komputerowe mogą występować w różnych formach – od plików wykonawczych, przez pliki rozruchowe, aż po szkodliwe wpisy w rejestrze systemu. Ich metody ataku i rozprzestrzeniania się są niezwykle zróżnicowane. Warto podkreślić, że według współczesnej klasyfikacji cyberzagrożeń, wirusy komputerowe stanowią tylko jedną z głównych kategorii złośliwego oprogramowania (malware), obok robaków i koni trojańskich (trojanów).

Różnice między najważniejszymi typami złośliwego oprogramowania:

• Wirus – wymaga działania użytkownika, by się rozprzestrzeniać i potrzebuje pliku-nosiciela.
• Robak – działa samodzielnie – potrafi rozprzestrzeniać się automatycznie przez sieć bez ingerencji człowieka, wykorzystując luki bezpieczeństwa w systemach i aplikacjach. Stanowi szczególnie niebezpieczne zagrożenie w sieciach firmowych.
• Koń trojański (trojan) – maskuje się jako użyteczny program, ale w rzeczywistości wykonuje szkodliwe działania w tle. Może tworzyć „tylne furtki” (backdoor) dla atakujących, umożliwiając im zdalny dostęp do zainfekowanego komputera i pełną kontrolę nad systemem.

Rodzaje wirusów według miejsca infekcji

W zależności od tego, jaką część systemu atakują, wirusy dzielimy na:

• Wirusy plikowe – infekują pliki wykonywalne (.exe, .com) poprzez nadpisywanie lub dodawanie własnego kodu. Mogą błyskawicznie zarazić wszystkie pliki wykonywalne w systemie, drastycznie obniżając wydajność komputera.
• Wirusy skryptowe – napisane w językach takich jak JavaScript, VBScript czy Python. Są często dystrybuowane jako załączniki e-mail lub jako elementy złośliwych stron internetowych. Wykorzystują mechanizmy interpretacji skryptów w przeglądarce lub systemie operacyjnym.
• Wirusy sektora rozruchowego – atakują kluczowe obszary dysku odpowiedzialne za uruchamianie systemu, co może prowadzić do całkowitej niemożności włączenia komputera.

Klasyfikacja wirusów według techniki infekcji

Ze względu na sposób działania i strategię ataku, wirusy dzielimy na następujące rodzaje:

• Wirusy gnieżdżące się – zastępują oryginalne pliki swoim kodem, całkowicie usuwając oryginalną funkcjonalność.
• Wirusy pasożytnicze – dołączają swój kod do istniejących plików, zachowując ich pierwotną funkcję, ale dodając szkodliwe działanie.
• Wirusy towarzyszące – tworzą duplikaty plików zawierające złośliwy kod, które są uruchamiane zamiast oryginalnych.
• Wirusy wieloczęściowe (multipartite) – atakują jednocześnie różne części systemu, co czyni je wyjątkowo trudnymi do całkowitego usunięcia.
• Makrowirusy – wykorzystują możliwości języków makr w programach biurowych (np. Word, Excel) do wykonywania złośliwych operacji w dokumentach.

Najgroźniejsze wirusy i ataki za ich pomocą w historii

Na przestrzeni dekad ludzie z całego świata zostali zaatakowani przez różnorodne wirusy komputerowe, z których niektóre były wyjątkowo niebezpieczne. Groźne infekcje wirusowe systemów informatycznych przyczyniły się do kryzysów wielu wielkich przedsiębiorstw, a nawet poważnych problemów w infrastrukturze krytycznej państw.

Z długiej listy groźnych ataków w historii cyberbezpieczeństwa, prezentujemy trzy szczególnie niszczycielskie przypadki, które wyróżniły się nie tylko skalą zniszczeń, ale również nowatorskimi technikami:

1. Wirus „I Love You”

Wirus „I Love You” to jeden z pierwszych masowych ataków mailowych rozprzestrzenianych w formie załącznika. Plik nazywał się „Love-Letter-For-You.TXT.vbs”, a element „TXT” w nazwie skutecznie zmylił wielu użytkowników, którzy myśleli, że otwierają zwykły plik tekstowy. Wirus pojawił się w 2000 roku i w przeciągu zaledwie 10 dni zainfekował co dziesiąty komputer na świecie.

Tak ogromny zasięg ataku wynikał z mechanizmu, który zmuszał zainfekowany komputer do automatycznego rozsyłania wirusa do pierwszych 50 kontaktów zapisanych w książce adresowej. Wirus wykradał dane logowania do różnych serwisów i niszczył pliki na komputerze. Szacunkowe straty finansowe wywołane przez ten atak przekroczyły 20 miliardów dolarów.

2. Storm Worm

Storm Worm to wirus, który siał spustoszenie w 2006 roku, rozprzestrzeniając się przez wiadomości e-mail z tematem odnoszącym się do dużej liczby ofiar śmiertelnych burzy przechodzącej przez Europę. To złośliwe oprogramowanie podszywało się pod legalne programy i przejmowało kontrolę nad komputerami. Zainfekowane urządzenia stawały się częścią ogromnej sieci botnet, wykorzystywanej przez przestępców do rozsyłania spamu, dalszego rozprzestrzeniania wirusa i ataków DDoS.

Oprogramowanie charakteryzowało się bardzo szybkim działaniem i często całkowicie paraliżowało zainfekowany sprzęt. Strategia ataku była rozciągnięta w czasie – twórcy regularnie zmieniali treść wiadomości, wykorzystując aktualne wydarzenia światowe, aby zwiększyć liczbę kliknięć w złośliwe linki.

3. Wirusy Sasser & Netsky

Wirusy Sasser i Netsky to dwa robaki komputerowe stworzone przez 17-letniego Svena Jaschana, które uzupełniając się, stworzyły jeden z najniebezpieczniejszych duetów szkodliwego oprogramowania w historii. Sasser miał wyjątkową zdolność do wyszukiwania innych podatnych komputerów poprzez losowe skanowanie adresów IP i infekowanie ich bezpośrednim połączeniem zdalnym, bez konieczności użycia poczty elektronicznej czy innego medium.

Zainfekowane komputery traciły stabilność, regularnie się zawieszały i często nie dało się ich normalnie wyłączyć (poza fizycznym odcięciem zasilania). Z kolei Netsky wykorzystywał pocztę elektroniczną, luki systemowe Windows i książki adresowe do masowego rozsyłania szkodliwych załączników, które prowadziły do przeciążenia systemów i sieci. W szczytowym momencie epidemii w 2004 roku, wirusy te doprowadziły do odwołania lotów, zamknięcia instytucji finansowych i paraliżu wielu firm na całym świecie.

Zabezpieczenie komputera przed wirusami

Najskuteczniejszą formą zabezpieczenia komputera przed wirusami jest profilaktyka. Znacznie lepiej działać prewencyjnie i unikać zagrożeń, niż zwalczać je, gdy już się pojawią. Działania profilaktyczne dzielimy na aktywne i prewencyjne.

Aktywna ochrona przed wirusami

Aktywna ochrona obejmuje korzystanie z programów antywirusowych. Na rynku dostępne są zarówno darmowe programy antywirusowe jak i płatne rozwiązania. Darmowe programy (np. Avast Free, AVG Free) zapewniają podstawową ochronę, natomiast wersje premium (np. Norton, Avast, Bitdefender, Malwarebytes) oferują dodatkowe funkcje i wyższy poziom ochrony.

Działania prewencyjne

Działania prewencyjne to bieżące dbanie o bezpieczeństwo komputera poprzez:

• korzystanie z legalnego systemu operacyjnego
• regularne aktualizacje systemu i oprogramowania
• używanie bezpiecznej przeglądarki internetowej
• skanowanie podejrzanych plików przed ich otwarciem
• regularne tworzenie kopii zapasowych ważnych danych
• unikanie klikania w podejrzane linki
• instalowanie oprogramowania tylko z zaufanych źródeł

Częste pytania i odpowiedzi